PAISLEY – ORIENTALNY WZÓR O WIELU TWARZACH

Paisley, czyli specyficzna łezka, to jeden z najstarszych wzorów, które możemy znaleźć w męskiej garderobie. Do Europy przybył kilka wieków temu z orientalnego wschodu. Długa droga ewolucji i kreatywność designerów zaowocowała niezwykłym bogactwem form i kompozycji, wspartych feerią niezliczonych barw. Motyw szczególnie upodobał sobie męskie dodatki w postaci krawatów i poszetek, ale jego popularność i zastosowanie zdecydowanie wykracza poza obrys mody.

Paisley to roślinny wzór wykorzystywany nie tylko w modzie i tekstyliach, ale również w innych formach sztuki i architektury. Posiada charakterystyczny kształt zbliżony do zakrzywionej na wąskim końcu łezki lub kropli. Spłaszczony lub korpulentny, z mniejszym lub większym zagięciem. Ten pojedynczy deseń stanowi podstawę, często mocno rozbudowanych, fantazyjnych projektów.

Skręcona łezka stanowi fundament i istotę wzoru paisley.

Na wschodzie, w zależności od regionu, znany jest głównie jako boteh, botha lub buta. W języku perskim słowo „boteh” oznacza krzew, klaster liści, kępę krzaków i to właśnie pierwotna nazwa tego wzoru. Rodzi się więc stwierdzenie, że motyw został zainspirowany naturą. W rzeczywistości nie sposób jednoznacznie określić jego pierwowzoru. Wiele źródeł podaje, że jest on odzwierciedleniem drzewa cyprysowego, które było symbolem wiecznego życia w zoroastrianiźmie – religii rozpowszechnionej na niektórych terenach dawnego Imperium Perskiego. Dla tego wyznania ogień był świętością i stąd kolejna interpretacja uosabiająca boteh z płomieniem. Według innej hipotezy były to liście palmy daktylowej, która dla starożytnych Babilończyków stanowiła drzewo życia oraz symbol dobrobytu i obfitości. Część historyków uważa skrzydła mitycznego Senmurva za pierwszy przejaw obecnego paisley. Natomiast w tamilskiej kulturze skręcona łezka to nic innego, jak owoc mango. Współcześnie wzór ma różne nazwy zależne od położenia geograficznego na globie, ale w zachodniej społeczności powszechnie znany jest jako paisley. Jego kształt powoduje, że ma mnóstwo porównań, m.in. do liścia, gruszki, ogórka, migdała, nerkowca, oka i wielu innych.

Drzewa cyprysowe na ścianie apadany w irańskim Persepolis. Źródło: wikipedia.org

Według jednej z hipotez skrzydła Senmurva to pierwowzór paisley. Mityczny stwór był czczony przez Sasanidów. Tkanina jedwabna z VI - VII w. Źródło: biblioiranica.info

Istnieje wiele teorii dotyczących genezy wzoru paisley. Można się go dopatrywać w dziełach kultur indoeuropejskich cofając się ponad dwa tysiąclecia w przeszłość. Zbliżone ornamenty pojawiają się w sztuce celtyckiej kilka wieków przed naszą erą. Przeglądając starożytne artefakty można też natrafić na podobne symbole wśród wyrobów wytwarzanych w kulturach Pazyryk oraz Cucuteni – Trypole. Wielu historyków uważa, że motyw wywodzi się z antycznej Persji z okresu panowania dynastii Sasanidów (224 – 651 r. n. e.). Niektóre źródła podają, że sięga nawet wcześniejszych czasów, gdy tymi ziemiami władali Scytowie i Achemenidzi. Niewątpliwie cywilizacja perska stworzyła podwaliny pod późniejsze rozprzestrzenianie się wzoru i jego popularność na całym świecie.

W sztuce celtyckiej można znaleźć kształty podobne do paisley. Złota misa z około 420 r. p.n.e. Źródło: wikipedia.org

Celtycki pozłacany dysk z IV w. p.n.e. Źródło: wikipedia.org

W kulturze Pazyryk kształty paisley też występowały. Drewniane ozdoby na siodła z V - IV w. p.n.e.

Ceramika wykonana w bardzo starej kulturze Cucuteni Trypole. Źródło: short history.org

Łucznik scytyjski na greckim kyliksie z końca VI w. p.n.e. Źródło: wikipedia.org

Muhammad ibn Zakariya al-Razi, zwany Rhazes (ur. 865 r. - zm. 925 r.) Perski uczony i lekarz. Na okryciu głowy widać wyraźne kształty paisley. Źródło: adnantuncel.com

Najstarsze znane zastosowanie wzoru boteh na tkaninie, a konkretnie na fragmentach jedwabnego stroju z VI – VIII w. odnaleziono w Egipcie w mieście Achmim. Ten region był przez jakiś czas pod władaniem Sasanidów, więc szatom można przypisać perskie korzenie, albo przynajmniej wpływy. Wśród roślinnych ornamentów wyraźnie widać akcenty przypominające współczesne paisley.

Fragment jedwabnej tkaniny z VI - VIII w. odkrytej w Achmim. Źródło: turkotek.com

Kolejny fragment jedwabnej tkaniny z VII - VIII w. odkrytej w Achmim. Źródło: heritageinstitute.com

Jedwabna tkanina odnaleziona w Achmim. Źródło: harvardartmuseums.org

Wczesnych form tytułowego wzoru można się też doszukiwać w ręcznie robionych irańskich tkaninach, zwanych termeh. Wytwarzane szczególnie w prowincji Jazd szczyciły się ogromną sławą przez wieki. Miasto w Iranie ma bardzo długą historię i tradycje włókiennicze. W czasach panowania Imperium Sasanidów było ważnym centrum jedwabniczym. Ludność wyznawała zoroastrianizm, co niewątpliwie miało wpływ na wzornictwo, bardzo często łączone z boteh. Nerkowate wzorce były dawniej chętnie wykorzystywane do zdobienia termehów. Z resztą podobnie jest dziś.  

Termeh to tradycyjna irańska tkanina, na której często pojawia się wzór paisley. Źródło: pinterest.com

Pochodząca z IX wieku świątynia Masjid-i No Gunbad w Afganistanie, to najstarszy znany przejaw boteh w architekturze. Szczyty kolumn są ozdobione właśnie tym ornamentem. Według legend była to świątynia wyznawców zoroastrianizmu.

Świątynia Masjid-i No Gunbad w Afganistanie. Źródło: voyage.gentside.com

Na przełomie XV i XVI wieku boteh był zarezerwowany dla perskich monarchów i dostojników. Ozdabiał królewskie szaty i regalia oraz stanowił  symbol suwerenności. Później nieco spowszechniał. Motyw ten był szeroko stosowany podczas panowania dynastii Safawidów w Iranie, a później również Kadżarów. Ci drudzy stworzyli z niego główny wzór włókienniczy w państwie. Nic dziwnego, że znalazł miejsce w osławionych na całym świecie perskich dywanach.

Paisley zdobiło szaty perskich monarchów i dostojników. Źródła: pinterest.com

Stroje Kadżarów z XIX wieku. Źródło: wikipedia.org

Dzięki sułtanowi Zein-al-Abedinowi projekty boteh w XV wieku trafiły do Indii i dość szybko się tam rozpowszechniły. Władca Kaszmiru sprowadzał tkaczy z Persji, którzy tworzyli i przekazywali wzornictwo w podległym mu regionie. W efekcie Kaszmir zaczął słynąć z wytwarzania delikatnych szali zdobionych indyjską interpretacją paisley. W drugiej połowie XVI w. za sprawą Akbara I – władcy Mogołów i wielkiego miłośnika sztuki, produkcja oraz popularność tych wspaniałych tkackich dzieł nabrała bardzo dynamicznego rozpędu. Wczesne indyjskie wersje paisley na szalach różniły się od tych dzisiejszych, ale ciągle ewoluowały i z czasem nabierały właściwego kształtu. Dopiero w XIX wieku osiągnęły artystyczny zenit i znaną nam formę.

Wczesne indyjskie formy paisley z XVII - XVIII w., zdobiące szale z Kaszmiru. Źródło: kashmircompany.com

W XVIII - XIX w. na szalach kaszmirskich widniały również takie wzory paisley. Źródło: kashmircompany.com

Ekspansję Europy wzór boteh rozpoczął w ostatnich dekadach XVIII w. Zdobione nim szale kaszmirskie były sprowadzane z Indii m.in. przez podróżników, badaczy i kolonialne wojska wracające do kraju. Jednak handel tymi luksusowymi produktami szybko zmonopolizowała Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska (ang. East India Company). Docenił je również Napoleon, który podarował Józefinie egzotyczne szale z elementami paisley, przywiezione do Francji z wypraw egipskich. W XVIII i XIX w. wyrafinowane dodatki stały się niezwykle modne i pożądane na Starym Kontynencie, a popularność nerkowatego motywu osiągała apogeum. Jako że była to pozycja obowiązkowa każdej elegantki w owych czasach, możemy uznać szaliki z Kaszmiru za jeden z pierwszych przejawów globalnego trendu modowego. O sukcesie i znaczeniu tych pięknych wyrobów tkackich świadczą liczne portrety dziewiętnastowiecznych dam.

Portrety kobiet z XIX w. z szalami kaszmirskimi w tle. Namalowane przez polskiego artystę - Józefa Oleszkiewicza.

Importowane szale z Kaszmiru były bardzo drogie, a mimo to nie potrafiły sprostać zapotrzebowaniom zachodniego świata. Ogromny popyt szybko pchnął europejskich rzemieślników do stworzenia własnych szali wzorowanych na indyjskich oryginałach. Głównym ośrodkiem produkcyjnym w Anglii stało się miasto Paisley. Właśnie od tej miejscowości pochodzi współczesna nazwa perskiego wzoru. Począwszy od 1808 r. szkockie tkalnie wytwarzały szale na masową skalę, a rozwój technologiczny z krosnami żakardowymi na czele, pozwolił na drastyczne obniżenie cen. Rynek europejski został zalany produktami z Paisley, a każda kobieta mogła pozwolić sobie na tekstylia udekorowane skręconymi łezkami. Wytworne szale o tej samej tematyce wychodziły również spod rąk rzemieślników z francuskiego Lionu. Dzięki wprowadzeniu technik drukarskich projekty były coraz bardziej złożone i fantazyjne. Wkład zachodnich twórców miał istotny wpływ na kształtowanie starożytnego motywu i dopasowanie go do europejskich gustów. Perskie wzorce jako jedne z pierwszych form artystycznych zaczęto obejmować prawami autorskimi.

Szale utkane w szkockim Paisley w XIX wieku. Źródło: collections.textilemuseum.ca

Stemple do drukowania tkanin starymi technikami. Źródło: regionplus.az

Moda na szale zaczęła przemijać, ale deseń nie zamierzał znikać z zachodniego rynku. Pewien udział w promowaniu paisley można przypisać Arthurowi Lasenby Liberty, który w 1875 r. w Londynie otworzył słynny dom towarowy Liberty & Co. Na inspirowanych Orientem kolekcjach tkanin odzieżowych i tekstyliów meblowych często widniał perski design. Jednym z klientów oraz przyjacielem założyciela był osławiony dandys Oscar Wilde.

Arthur Lasenby Liberty (siedzący na krześle). Źródło: bbc.com

Połowa XIX stulecia to czas, kiedy paisley zaczął zdobywać większą przychylność mężczyzn. Europejska fascynacja wschodnią kulturą oraz wymiany handlowe w tym okresie odcisnęły piętno na męskiej garderobie. Ozdobne szale były domeną kobiet, natomiast zamożni panowie zaopatrywali się w szlafroki, często jedwabne, pokryte egzotycznym paisley. Służyły one głównie jako ochrona przed wsiąkaniem nieprzyjemnego zapachu w pozostałe części ubrania. W owych czasach chętnie praktykowano palenie tytoniu w domowym zaciszu. Z upływem lat szlafroki zostały zastąpione gustowniejszymi marynarkami do palenia, tzw. bonżurkami, które czasami również były udekorowane motywami łezki. Poza tym w użyciu były kamizelki o podobnym wzornictwie.

Mężczyźni w orientalnych szlafrokach z 1860 - 1870 r. Źródło: pinterest.com

Kamizelka z połowy XIX wieku. Źródło: charlestonmuseum.tumblr.com

Na początku XX wieku florystyczny ornament coraz częściej pojawiał się na klasycznych męskich dodatkach. Ozdobione nim krawaty i ascoty wieńczyły szyje dżentelmenów, a ich popularność stopniowo rosła. Perska dekoracja zadomowiała się również na poszetkach.

Autoportret malarza Charles'a Kerra z 1899 r. Na szyi krawat w paisley. Źródło: wikipedia.org

Jednym z bardzo praktycznych, szeroko stosowanych akcesoriów XX stulecia były bandany. Symbol paisley należał do popularnych nadruków na bawełnianych chustach. W Stanach Zjednoczonych chętnie korzystali z niej kowboje zakrywając nos i usta przed pyłem. Podobnie robili górnicy, farmerzy i inni robotnicy pracujący w niesprzyjających warunkach. W późniejszym czasie orientalne wzory pod postacią bandany były obecne m.in. wśród motocyklistów, w kulturze hip-hopu, a nawet w środowisku krwawych, amerykańskich gangów.

Niektóre kowbojskie bandany były zadrukowane wzorem paisley. Zdjęcie z początku XX w. Źródło: wikipedia.org

Bawełniane bandany były bardzo popularne w XX w. Z reguły były dekorowane wzorem paisley.

W latach 60 – tych XX wieku paisley znowu przeżywało modowy renesans spowodowany ruchem hipisowskim oraz popularnością stylu psychodelicznego. Ludzie na nowo zachłysnęli się kulturą Dalekiego Wschodu. W przywróceniu wzoru do dawnej świetności niewątpliwie pomogły muzyczne gwiazdy, takie jak The Beatles, Rolling Stones, czy Jimi Hendrix. Ich stroje odzwierciedlały charakter panującego wówczas „Flower Power”. Paisley doskonale się odnajdywało w takiej stylistyce.

Beatlesi pod koniec lat 60-tych w ubraniach z elementami paisley. Źródło: waywewore.wordpress.com

W ostatnim półwieczu paisley regularnie występowało w kolekcjach mody damskiej, jak i męskiej. Już dawno stało się nieodłącznym, ponadczasowym wzorem klasycznej elegancji. Dzisiaj można go znaleźć praktycznie na każdej części garderoby dla panów. Z tkanin ozdobionych tym deseniem szyje się ekstrawaganckie garnitury, marynarki, płaszcze, koszule, T-shirty, szlafroki, skarpetki i wiele innych. 

Ekstrawaganckie marynarki w paisley firmy Etro. Źródło: etro.com

Koszule w paisley Hawes & Curtis. Źródło: hawesandcurtis.com

Trochę subtelniejsze koszule w paisley marki Eton. Źródło: julesb.co.uk

Najbardziej rozpowszechniły się wśród męskich, stylowych dodatków. Krawaty i poszetki w skręcone łezki to podstawa w szafie każdego eleganta. Na muszkach i fularach pojawiają się z równą intensywnością. Przepięknie wyglądają też bogato zdobione szaliki z jedwabiu lub wełny. Uważam, że drobne akcesoria są wprost stworzone dla tego typu ornamentów.

Różnorodność form paisley na krawatach jest ogromna. Źródło: etonshirts.com

Inne przykłady paisley na krawatach. Źródło: etonshirts.com

Poszetki w paisley to podstawa. Źródło: etonshirts.com

Różnorodność wzorów i kolorów jest nieograniczona. Źródło: etonshirts.com

Szaliki w paisley, czy to jedwabne, czy wełniane, są bardzo szykowne. Źródło: newandlingwood.com

Co innego większe części ubioru, jak marynarki i garnitury. Te lepiej pozostawić indywidualistom i ekscentrycznym dandysom. Mocno przykuwają uwagę, a zazwyczaj wręcz szokują. W przypadku tego wzoru przesycenie jest absolutnie niewskazane. Do wyjątków zaliczyłbym wytworne szlafroki, w których co prawda nie pokazujemy się publicznie. Mimo to można w nich spędzać poranki i wieczory w bardzo gustownym, iście arystokratycznym stylu.

Garnitury w paisley idealnie pasują do stylu dandy. Źródło: pinterest.com

Jedwabne szlafroki ozdobione wzorem paisley są bardzo wytworne. Źródło: newandlingwood.com

Współczesna bonżurka od Aleksandra McQueena. Źródło: alexandermcqueen.com

Paisley jest też chętnie wykorzystywanym wzorem na fantazyjne podszewki. Najczęściej można je dostrzec na spodnich stronach marynarek, ale zdobią też wnętrza toreb, portfeli itp. Często są monochromatyczne, ale nie brakuje naprawdę kolorowych, interesujących konfiguracji. Czasami motyw zdobi wewnętrzną część stójki kołnierzyka koszuli oraz mankiety od niewidocznej strony. To detale cieszące jedynie oczy właściciela.

Fantazyjne podszewki marynarek często są udekorowane wzorem paisley.

Portfel z podszewką w paisley. Źródło: greggmcdonald.wordpress.com

Detale w koszulach też czasami zawierają paisley. Źródło: julesb.co.uk

Ogromną zaletą roślinnego motywu jest nieograniczona różnorodność. W zależności od zastosowanego układu mogą mieć wydźwięk subtelny, albo bardziej wyrazisty. Odmienne wielkości oraz gęstość dają całe spektrum wyborów. Orientalne kompozycje potrafią być bujne i kolorowe, a przez to bardziej żywiołowe i odważne. Niewątpliwie dodają charakteru i dynamizmu, niemniej jednak nadal są gustowne i w dobrym tonie. Ciekawe są też wersje monochromatyczne, z reguły tkane, a nie drukowane. Pojedyncze, drobne motywy bez kwiatowej otoczki w tle wydają się być łagodniejsze w odbiorze. To lepsza opcja dla osób lubiących dyskretny styl na bazie minimalizmu. Dzięki tak wielkiej rozbieżności jednego wzorca, każdy jest w stanie wybrać coś dla siebie, uwzględniając własne preferencje.

Paisley to nadzwyczaj urozmaicony wzór. Źródło: pinterest.com

Paisley może być drobne i subtelne albo rozbudowane i żywiołowe. Źródło: violamilano.com

Jego uniwersalność polega również na tym, że odnajdzie się zarówno na uroczystym balu, jak i podczas mniej oficjalnych okazji. Odpowiednio dobrany krawat w paisley może z powodzeniem dopełniać biurowy garnitur z czesankowej wełny. W zestawie z nieformalną tweedową marynarką i sztruksami będzie prezentował się równie dobrze.

Krawaty w paisley pasują do eleganckich, formalnych garniturów. Kolekcja Ralph Lauren.

W stylu nieformalnym też sobie radzą. Kolekcja Ralph Lauren.

Nie ma chyba projektanta, który nie korzystał ze złożoności perskiego designu. Od największych Domów Mody, po mniejsze, bardziej przystępne marki, paisley można znaleźć wszędzie. Jednak istnieje firma zasługująca na szczególne wyróżnienie. Chodzi o Etro – włoski brand, który powstał w 1968 roku. Założyciel Gimmo Etro w trakcie wielu swoich podróży gromadził niezwykłe kolekcje tekstyliów. W jego zbiorach znalazły się m.in. liczne XVIII i XIX – wieczne szale z Indii, Anglii i Francji, udekorowane roślinnymi symbolami. Zakochany w paisley, wprowadził go do swoich kolekcji poczynając od 1984 r. Od tego czasu jest fundamentem wzornictwa firmy, zapewniając sobie stałe miejsce na ich wyrobach. Etro ozdabia nimi wszystko, nawet skórzane torby, parasole i buty.

Włoska firma Etro ozdabia motywem paisley prawie wszystko. Źródło: etro.com

Wzornictwo paisley to podstawa w kolekcjach Etro. Źródło: vogue.com

Paisley przez stulecia kształtował się i torował długą drogę, aby ostatecznie wejść do kanonów klasycznej mody. Dzisiaj trudno sobie wyobrazić męskie dodatki bez tego motywu. Są uniwersalne, ponadczasowe i zawierają pewną nutę egzotycznego orientalizmu. Paisley opiera się na kształcie pojedynczej skręconej łezki, ale może przybierać różne formy i kompozycje. Należy do grona najstarszych wzorów tekstylnych współczesnego świata i nadal budzi zainteresowanie. Klasyk, który chyba nigdy nie odejdzie w zapomnienie.